زندگی نامه نظامی گنجوی به همراه معرفی آثار و اشعار

زندگی نامه نظامی

بر اساس زندگی نامه نظامی گنجوی، نظامی در سال ( 1141تا 1209 میلادی )  و سال‌های ۵۲۵ تا ۶۱۴ قمری می زیست. نظامی گنجوی  که نام اصلی وی جمال الدین محمد ابومد الیاس بن یوسف بن زکی بود. شاعر مسلمان اهل سنت پارسی قرن دوازدهم بود. نظامی را بزرگترین حماسه سرای عاشقانه در ادبیات فارسی می دانند که سبک محاوره ای و واقع گرایانه را در حماسه فارسی به ارمغان آورد.میراث او به طور گسترده توسط افغانستان، آذربایجان، ایران، اقلیم کردستان و تاجیکستان قدردانی و به اشتراک گذاشته شده است.

از سال 2007، صفحه ویکی پدیای انگلیسی نظامی گنجوی بیش از 494370 صفحه بازدید داشته است. بیوگرافی او به 58 زبان مختلف در ویکی پدیا موجود است. نظامی گنجوی صد و نودمین نویسنده پرطرفدار است.او محبوب ترین زندگی نامه را دارد.

دلیل معروفیت نظامی

نظامی گنجوی بیشتر به خاطر شعر حماسی «خمسه» که مجموعه ای از پنج قصیده بلند است، شهرت دارد.اسم شخصی او الیاس و تخلص آن نظامیبود. او از یک پیشینه شهری در گنجه (امپراتوری سلجوقی، آذربایجان کنونی) به دنیا آمد و گمان می‌رود که تمام زندگی خود را در قفقاز جنوبی گذرانده است. به گفته دی بلویس گنجه شهری بود که در آن زمان اکثراً ایرانی بودند. مورخ ارمنی کیراکوس(حدود 1200 – 1271) اشاره می کند که: «این شهر پرجمعیت ایرانیان و عده کمی مسیحی بود». نظامی چون شاعر درباری نبود. در تواریخ سلسله ها نیامده است. تذکره‌ها که مجموعه‌ای از خاطرات ادبی است که مشتمل بر سخنان شاعران بزرگ به همراه اطلاعات زندگی‌نامه و شرح سبک‌ها است به اختصار به وی اشاره می‌شود. بیشتر مطالب این تذکره ها بر اساس افسانه ها، حکایات و شنیده ها است. در نتیجه، حقایق کمی در مورد زندگی نظامی شناخته شده است، تنها منبع، آثار خود او است که اطلاعات زیادی از زندگی شخصی او ارائه نمی دهد.

اطلاعاتی از زندگی نامه نظامی در ابیاتش

نظامی زود یتیم شد. او نزد عمویش خواجه عمر بزرگ شد. عمویش مسئولیت او را بر عهده گرفت.عمویش به او تحصیلات عالی داد. مادرش رئیسه نام داشت و اصالتا کُرد بود. نظامی در اشعار خود یک بار از پدرش یوسف نام برده است. نظامی در همین بیت نام جدش را زکی ذکر کرده است. در بخشی از همین بیت برخی واژه مؤید را لقب زکی و برخی دیگر آن را به نام جد بزرگوارش تفسیر کرده اند. برخی منابع گفته اند که احتمالاً پدرش اهل قم بوده است. نظامی به گونه‌های مختلف به‌عنوان فارسی و یا ایرانی ذکر شده است‌.

خانواده

با نگاهی به زندگی نامه نظامی در میابید. نظامی سه بار ازدواج کرده بود. همسر اول او کنیز بود‌. که توسط فخرالدین بهرامشاه حاکم دربند به عنوان هدیه ای برای او فرستاده شد. به گفته ایرج بشیری او «دوست داشتنی ترین» همسر نظامی شد. تنها پسرش محمد از این همسر بود. او پس از اتمام «خسرو و شیرین» درگذشت. محمد در آن زمان هفت ساله بود. نظامی در لیلی و مجنون دوباره از پسرش یاد می کند. می افزاید که این پسر اکنون 14 ساله و «سیب چشم من» است. او در «هفت پیکر» نیز به پسرش اشاره می‌کند و به او توصیه می‌کند که مسئولیت‌های بیشتری را به عهده بگیرد، زیرا پدر ضعیف ‌تر می‌شد.

برخی از نویسندگان مدرن در اواخر قرن بیستم ادعا کرده اند که این همسر آفاق نامیده می شود. به نظر می رسد وحید دستگردی اولین نویسنده ای باشد که این نام را برای همسر اول نظامی پیشنهاد داده است‌ اما سعید نفیسی (در همان زمان) و منبعی اخیراً این تفسیر بیت متناظر در آثار نظامی و فرض این که آفاق نام واقعی بوده است را به چالش کشیده است. بین نام همسرش و آفاق در آن بیت را صرفاً به معنای «افق» گرفته اند تا اسم خاص. عجیب است که دو همسر دیگر نظامی نیز نابهنگام مردند. مرگ هر کدام مصادفبا اتمام یک حماسه و شاعر را بر آن داشت که بگوید: «خدایا چرا برای هر مثنوی باید یک زن قربانی کنم!».

آیا نظامی فیلسوف بود؟

نظامی فیلسوف به معنای ابن سینا یا مبین تصوف نظری به معنای ابن عربی نبود. اما او را فیلسوف و عرفانی می‌دانند که در حوزه‌های مختلف اندیشه‌های اسلامی تسلط یافته است. آن‌ها را به گونه‌ای تلفیق کرده است که احادیث حکیم بعدی مانندقطب الدین شیرازی به ذهن متبادر می‌کند .

نظامی که غالباً توسط حکیم بزرگوار («حکیم») یاد می شود، شاعری فرهیخته و استاد سبک غنایی و حسی است. در آموخته های شگرف نظامی شکی نیست. از شاعران انتظار می رفت که در بسیاری از موضوعات به خوبی تبحر داشته باشند. اما نظامی به نظر می رسد استثنایی چنین بوده است. اشعار او نشان می دهد که نه تنها با ادبیات عربی و فارسی و با سنت های شفاهی و مکتوب رایج و محلی آشنایی کامل داشت.بلکه با رشته های گوناگونی چون ریاضیات، نجوم، طالع بینی، کیمیا، طب، گیاه شناسی، تفسیر قرآن، اسلام نیز آشنا بود. نظریه و حقوق، اسطوره ها و افسانه های ایرانی، تاریخ، اخلاق، فلسفه و اندیشه باطنی، موسیقی و هنرهای تجسمی. شخصیت قوی، حساسیت اجتماعی، و آگاهی از سوابق شفاهی و مکتوب تاریخی،و همچنین میراث فرهنگی غنی فارسی او، ایران پیش از اسلام و اسلامی را در ایجاد معیار جدیدی از دستاوردهای ادبی متحد می کند. او که زاییده فرهنگ ایرانی زمان بود، نه تنها پلی بین ایران پیش از اسلام و ایران اسلامی، بلکه بین ایران و کل جهان باستان ایجاد کرد.

نظامی شاعر رده بالای جامعه یا مردم عادی؟

در زندگی نامه نظامی مشهود است. برخلاف سایر نقاط ایران که شاعران بیشتر به رده‌های بالاتر جامعه مانند علما و منشی‌ها تعلق داشتند، تعداد زیادی از شاعران نواحی شمال غرب از میان مردم عادی با پیشینه‌های کارگری برخاسته‌اند. غالباً از آنها استفاده می‌کردند. عبارات محاوره ای در شعر آنها بر این اساس، کتاب شرایط اجتماعی آن زمان را نشان می‌دهد.که نشان‌دهنده گسترش کامل زبان و فرهنگ فارسی در منطقه است که استفاده رایج از اصطلاحات گفتاری در اشعار و پیشه‌های بسیاری از شاعران گواه آن است. تأثیر زبان پهلوی شمال غربی مثلاً که گویش گفتاری منطقه بوده است، در اشعار موجود در این گلچین به وضوح مشاهده می شود. با این حال، در همان زمان، منطقه قفقاز سرگرم کننده آمیزه ای منحصر به فرد از فرهنگ های قومی بود.مادر خاقانی مسیحی نسطوری، مادر مجیر بایلقانی ارمنی و مادر نظامی کرد بود. آثار آنها نشان دهنده تنوع فرهنگی و زبانی منطقه است.

قطران تبریزی

در پایان قرن دهم، ادبیات فارسی از شرق مدیترانه تا کرانه‌های رود سند رواج یافت. قدیمی ترین نمونه شعر فارسی موجود در این منطقه، شعر قطران تبریزی است که (تاریخ تولد و  وفات1009–1072) که در دربار دودمان شدادی و روادید خدمت می کرد. قطران تبریزی را به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب «آذربایجان» یا «موراء قفقاز» یا «مکتب تبریز» یا «مکتب شیروان» یا «سبک ارانی» شعر فارسی در قرن اخیر نسبت می‌دهند. این مکتب سبکی متمایز از شعر فارسی را تولید کرد که در پیچیدگی بلاغی، استفاده بدیع از استعاره، استفاده از اصطلاحات فنی و تصویرسازی مسیحی، حضور باستان گرایی فارسی در عاریه گیری با سبک «خراسانی» («شرقی») در تضاد بود. از واژگان عربی و همچنین مفاهیم جدید. در منابع دیگر از جمله دایره المعارف اسلام و منابع ادبی سنتی ایران از عبارت «عراقی» استفاده شده است.سبکی که برای شعر فارسی است.

پرهیز نظامی از زندگی درباری

سلجوقیان در سال 1075 کنترل گنجه را از شدادیان گرفتند. ادبیات فارسی را به سمت غرب به دربار خود گسترش دادند. در اواسط قرن دوازدهم، کنترل سلجوقیان بر منطقه ضعیف شد. فرمانداران استانی آنها، شاهزادگان محلی تقریباً خودمختار، فرهنگ، هنر و شعر فارسی را در دربار خود تشویق کردند. فرهنگ فارسی به طور مشخص در این دوران شکوفا شد که قدرت سیاسی پراکنده شد و زبان فارسی زبان اصلی باقی ماند. کارگزاران کشوری و بازرگانان ایرانی مورد تقاضا بودند.سلسله های رقیب همچنان برای خدمت به شاعران پارسی به رقابت می پردازند. این امر به ویژه در گنجه، شهر پاسگاه قفقاز که نظامی در آن زندگی می کرد، صادق بود. نظامی توسط حاکمان مختلف حمایت می شد. او حماسه های خود را به سلسله های مختلف رقیب از جمله سلجوقیان تقدیم کرد.الدیغوزیدها (که در بیشتر اواخر قرن دوازدهم کنترل گنجه را حفظ کردند)، شیروانشاهان، حاکم اهر و احمدیلی ها. اگرچه او از حمایت حاکمان و شاهزادگان مختلف برخوردار بود، اما از زندگی درباری پرهیز کرد و عموماً اعتقاد بر این است که زندگی منزوی داشته است. از آنجایی که او شاعر درباری نبود، در سالنامه سلسله ها که نام وقایع خانواده های حاکم را ذکر می کند، نیامده است.

نظامی و فردوسی

به گفته پروفسور چلکوسکی (Chelkowski): به نظر می رسد که سرگرمی مورد علاقه نظامی خواندن  فردوسی بود.  شاهنامه حماسه به یادماندنی فردوسی است . نظامی از فردوسی به عنوان حکیم و دانا و استاد بزرگ گفتمان یاد کرده است. او میگوید فردوسی کلمات را مانند نو عروس آراسته است . نظامی به پسر شیروانشاه توصیه می کند که شاهنامه بخواند و سخنان پرمعنای خردمندان را به خاطر بسپارد. نظامی در سه حماسه «هفت پیکر»، «خسرو و شیرین» و «اسکندرنامه» از شاهنامه به عنوان منبع استفاده کرده است.

تاثیرات ادبی

شف و انتشار اخیر گلچین با عنوان نزهت المجالسشامل رباعیات فارسی زبان نظامی و 115 شاعر دیگر از شمال غربی ایران (اران، شاروان، آذربایجان؛ از جمله 24 شاعر تنها از گنجه) در همان دوران است. برخلاف سایر نقاط ایران که شاعران بیشتر به رده‌های بالاتر جامعه مانند علما، منشی‌ها تعلق داشتند، تعداد زیادی از شاعران نواحی شمال غرب از میان مردم عادی با پیشینه‌های کارگری برخاسته‌اند و غالباً از آنها استفاده می‌کردند. عبارات محاوره ای در شعر آنها بر این اساس، کتاب شرایط اجتماعی آن زمان را نشان می‌دهد. که نشان‌دهنده گسترش کامل زبان و فرهنگ فارسی در منطقه است که استفاده رایج از اصطلاحات گفتاری در اشعار و پیشه‌های بسیاری از شاعران گواه آن است. تأثیر زبان پهلوی شمال غربی  و به کاربردن اصطلاحات گویش گفتاری منطقه بوده که، در اشعار موجود در این گلچین به وضوح مشاهده می شود. با این حال، در همان زمان، منطقه قفقاز جزو مناطق منحصر به فرد از فرهنگ های قومی بود.مادر خاقانی مسیحی نسطوری، مادر مجیر بایلقانی ارمنی و مادر نظامی کرد بود. آثار آنها نشان دهنده تنوع فرهنگی و زبانی منطقه است.

سبک شعری نظامی

در پایان قرن دهم، ادبیات فارسی از شرق مدیترانه تا کرانه‌های رود سند رواج یافت. قدیمی ترین نمونه شعر فارسی موجود در این منطقه، شعر قطران (1009–1072) که در دربار دودمان شدادی و روادید خدمت می کرد. قطران تبریزی را به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب «آذربایجان» یا «موراء قفقاز» یا «مکتب تبریز» یا «مکتب شیروان» یا «سبک ارانی» شعر فارسی در قرن اخیر نسبت می‌دهند. این مکتب سبکی متمایز از شعر فارسی را تولید کرد که در پیچیدگی بلاغی، استفاده بدیع از استعاره، استفاده از اصطلاحات فنی و تصویرسازی مسیحی، حضور باستان گرایی فارسی در عاریه گیری با سبک «خراسانی» («شرقی») در تضاد بود. از واژگان عربی و همچنین مفاهیم جدید. در منابع دیگر از جمله دایره المعارف اسلام و منابع ادبی سنتی ایران از عبارت «عراقی» استفاده شده است.سبکی برای شعر فارسی نظامی.

داستان ویس ورامین

داستان ویس و رامین نیز تأثیر زیادی بر نظامی گذاشت. نظامی گرچه پایه اکثر دسیسه های خود را از فردوسی میگیرد، اما مبنای بلاغت او از گرگانی است. این امر به ویژه در خسرو و شیرین که در آن صحنه هایی از ویس و رامین را تقلید می کند به چشم می خورد . توجه نظامی به طالع بینی نیز سابقه ای در توصیف نجومی استادانه از آسمان شب در ویس و رامین دارد . نظامی تأثیر بسزایی بر سنت عاشقانه داشت و می توان گفت گرگانی با فقدان تأثیرات صوفیانه که در شعر حماسی نظامی دیده می شود، آغازگر بسیاری از بلاغت و فضای شعری متمایز این سنت بوده است.

تفاوت و شباهت های وویس و رامین با خسرو شیرین

هردو داستان مثلث عشقی دارند‌. داستان حول دو رقیب و معشوقه ای که جنسیت آن زن هست می‌چرخد. در هر دو داستان یکی از رقیب ها به مراد خود می‌رسد و دیگری مغلوب می‌شود و از صحنه خارج می‌شود. داستان وویس و رامین با نظم و منطقی پیش می‌رود  اما در خسرو شیرین حوادث خارج از عادت و نظم و ماورایی رخ می‌دهد.از نظر سبکی دو منظومه باهم اختلاف دارند. فخرالدین اسعد گرگانی مطالب را به صورت ساده بیان می‌کند .نظامی با استفاده از مباحث حکیمانه و خیالی شعرش را سخت دور از تصور می‌کند.